Dag 5: Vrijdag 29 september 2017
Alweer de laatste dag van een geweldig leerzame en inspirerende workshop dankzij Svetlana. Zij doet dit goed, geeft accurate aanwijzingen en tips en helpt waar nodig. Vandaag maken we het schilderij van Maria af. Vooraf nog even een samenvatting van de belangrijkste lessen.

Edges: oftewel lijnen en contouren. Harde lijnen trekken de aandacht; die moet je niet gebruiken in gebieden waar het niet de bedoeling is. Je wil de toeschouwer leiden naar jouw focus.

Focus: Dit is het gebied waarmee je moet starten, dit is je uitgangspunt. Zes aanwijzingen om de focus vorm te geven:
1. Gebruik hier het meeste licht; de lichtste delen trekken de aandacht.
2. Maak scherpe lijnen in het gebied van je focus.
3. Gebruik hier verzadigde kleuren.
4. Maak gebruik van veel contrast.
5. Geef hier zoveel mogelijk informatie en details prijs. Dit trekt de aandacht.
6. Gebruik dikke pasteuze verf om de aandacht te trekken zoals ook Rembrandt dat deed.
    Je kunt daarvoor gebruik maken van LUCAS Painting butter medium.

Rembrandt gebruikte in zijn bekende schilderij van man met helm een afgeleide focus. Doordat de koperkleurige helm zo gedetailleerd is uitgewerkt en daardoor zoveel aandacht trekt gaat de toeschouwer onbewust op zoek naar de mens onder de helm. Die is belangrijker dan een stuk metaal.

We beginnen dus met het gezicht van Maria omdat we willen dat daar alle aandacht naar uit gaat. Maak een goede middentoon van huidskleur aan en een warme schaduwtint. Zet deze op de juiste plek op en vervaag de "edges", laat deze subtiel in elkaar overlopen. We gebruiken een fijne platte kwast. Svetlana koopt goedkope kwasten omdat die net zo snel verslijten als dure marterharen penselen. Doordat je met een platte kwast werkt kun je je ook niet verliezen in onnodige details. Dit vereist wel een zekere vaardigheid.

Naarmate je van het gezicht weggaat worden de lijnen waziger, de kleuren worden minder verzadigd, de hoeveelheid informatie onder de tafel en op de stoel wordt tot een minimum teruggebracht. En ook de vaas met bloemen is met enkele penseelstreken gesuggereerd.
De besjes in de krans op het hoofd krijgen alleen in het hoogste punt van de ronding een hooglichtje. Besjes die verder af staan van dit focusgebied worden ook wat waziger geschilderd.

Een belangrijke tip om eenheid in je schilderij te krijgen; zet in het gebied rond het hoofd wat rood om de kleur van de besjes terug te laten komen in het grijs van de achtergrond. De rode elementen in de bloem, de borduursels in de jurk, op de lippen en op het hoofd geven een gevoel van samenhang.

Even een rondje langs de velden of in dit geval de ezels.

Carolien

Boukelien

Anneke

Jose

Louise

Simmie

Aan het eind van de middag gaf Svetlana een uitgebreide nabespreking van ieders werk. Dat deed ze op een heel constructieve manier waarmee iedereen zijn of haar voordeel kon doen. Onderstaande twee foto's geven een mooi overzicht van de resultaten.

Na afloop een gezellig samenzijn met Liesbeth en Erik, de organisatoren van Onderneming op Kunstgebied met een glaasje wijn en een hapje. Iedereen bedankt voor de fijne week.

Dag 4: Donderdag 28 september

's Ochtends als we binnenkomen in het atelier worden we verwelkomd door een tenger meisje met prachtig grote ogen en een stralende lange jurk. Maria, ons model voor vandaag en morgen.

Voordat we beginnen bespreekt Svetlana op heldere wijze nog eens de hoofdzaken van de afgelopen dagen. Om de toeschouwer te boeien moet je een trapje maken waarmee het oog van de kijker naar het doel kan klauteren. Dit doel bepaal je zelf; in ons geval is dat het gezicht.
Je kunt dat doen door van vage lijnen naar scherpere lijnen te werken, met contrasten van donker naar licht, en met kleur van koele naar warme kleuren. Warme kleuren, scherpe lijnen en lichte vlekken vallen meer op. Zo kun je de blik van de toeschouwer leiden en wordt een schilderij interessant.
Als alle details evenveel zijn ingevuld verliest de kijker de belangstelling.
Je kunt daarbij zelfs zover gaan dat je vlakken met dezelfde toonwaarde in elkaar over laat gaan. Zo kan het gebeuren dat een arm verdwijnt in de achtergrond. Het zijn de hersens van de toeschouwer die dit in zullen vullen.

Svetlana heeft gekozen voor een prachtig witte jurk met een rood bloemmotiefje. De rode kleuren komen terug in de krans in het haar gemaakt van takken en rode bessen uit de struik van de buren. Ook de achtergrond is dit keer licht van kleur. De rode kleur komt terug in de bloem op het tafeltje.

We beginnen weer met het maken van enkele kleine schetsjes om de juiste compositie te bepalen. Belangrijk om de schets in te blokken met vlakken van vier toonwaarden. De tekening is van ondergeschikt belang; het gaat om de verdeling van licht en donker.

Bij de eerste schets is teveel informatie zichtbaar. Het mooie aan Maria is haar broze verschijning, haar kwetsbaar bleek gezicht en haar grote donkere ogen. Daar wil ik de kijker naar toe leiden. De tweede schets is te saai en ik kies voor de derde schets linksonder. 

We beginnen weer met het maken van een toonwaardeschets op een vel oliepapier. Dit papier wordt eerst voorzien van een transparante laag gebrande omber. Daarna wordt het model opgezet met een kwast met verdunde verf. Als dat is gebeurd worden de vier toonwaardes uit de schets ingezet.

De volgende stap is het mengen van de kleuren zoals gisteren beschreven. De kleurschets wordt nu direct op het doek aangebracht. Het is goed om de kleuren tegen elkaar aan te zetten om het verschil in toonwaarde goed te kunnen bepalen. Als je de kleur van de achtergrond hebt gemaakt zet dan een lik donkere kleur in het haar. Zet de kleur van de achtergrond ernaast en beoordeel het contrast. Datzelfde kun je op alle plaatsen in het schilderij doen.

  

Dit is dan het resultaat van een dag intensief werken. Morgen verder met een gezellige en gedreven groep. 

Dag 3: woensdag 27 september

Inkijkje in het atelier waar de cursus / workshop van Svetlana "model in de ruimte" plaats vindt. Mooie opstelling dicht bij het model. Let ook op hoe Svetlana de ruimte heeft gecreëerd op een verhoging met zwarte doeken rondom en groene stof tegen de achterwand. Met een daglichtlamp wordt de belichting van het model geregeld en je hebt de hele dag hetzelfde licht en dezelfde kleur.

Gisteren hebben we op een paneeltje een kleine kleurschets gemaakt om de juiste kleuren te bepalen en te mengen. Het is handig om deze kleuren op een blaadje papier te zetten en die naast het portret te hangen. Dit helpt je bij het mengen van de kleur die je in je kleurschets had bepaald. 

We gaan nu op het grote doek de toonwaardeschets kleur geven. Het is handig om te beginnen bij de donkerste delen, in dit geval de stoel. Vanuit deze donkerste toon kun je het contrast met de volgende toonwaarde bepalen, de rok en de achtergrond.

Van donker naar licht werken

Detailopname hoofd met kleurvergelijking haar - achtergrond

Zet toonwaardes tegen elkaar aan om beter het gewenste contrast te kunnen inschatten. Op bovenstaande foto is dat te zien met het donkere haar tegen de groene achtergrond. Zo  kun je dat ook doen met het wit van de blouse. Zet die af tegen de stoel en de rok.
De achtergrond wordt met een grote kwast aangebracht waarbij naar buiten toe de onderschildering erdoor mag komen. Deze roodbruine onderschildering is de complementaire kleur van het groen en geeft diepte aan de achtergrond. De warme kleur komt naar je toe terwijl de koele groene tint naar achteren wijkt.
Wat het model zelf betreft, verlies jezelf niet te snel in details maar concentreer je op de hoofdvorm. Bij het bepalen van de kleur van de roodbruine rok maak je een middentoon van de schaduwkant en een middentoon van de lichte kant. Zo ontstaan er twee kleurvlakken en dat is voor deze fase genoeg.

Tijdens het schilderen vergelijk je voortdurend de toonwaardes. Zo valt het op dat de achtergrond achter de linkerschouder lichter is dan de schaduwzijde van de witte blouse. Je kunt een beetje spelen met dit effect door de achtergrond op deze plek bewust lichter te maken. 

Alle aandacht in dit tafereel moet uitgaan naar het gezicht. Dit bereik je door alle scherpe lijnen behalve in het gezicht te verzachten en te vervagen (de aan Da Vinci toegeschreven sfumato-techniek). Je bereikt dit verder door niet te veel details te schilderen. In de rok is met een paar streken de lichtere plooien aangegeven. 

De stoelleuning rechts op het doek is nog te scherp. Ook in de blouse worden minimaal details aangegeven. Teveel details leiden af van het hoofdonderwerp, het portret. 

De handen zijn niet meer dan kleurvlakken maar toch is goed te zien hoe ze haar handen op haar schoot heeft liggen. De haren zijn in kleur gezet. Voor de stofuitdrukking is het heel belangrijk om het vlassige haar aan de onderkant en zijkanten te vervagen en in de omgeving te schilderen. De golven in het haar worden subtiel aangegeven met donker en licht.

Het gezicht wordt nauwkeuriger uitgewerkt. Gebruik hiervoor een schilderstok zodat je nauwkeuriger kunt schilderen. Kijk goed naar de vorm van de lichte plekken en schilder die in met lichte huidskleur. In dit geval hebben we de donkere tint van de onderschildering laten staan. Dat is voldoende voor het licht-donker effect. Geef de lippen een rode toets voor de kleur en vervaag de grenzen tussen licht en donker. De schaduw van het haar aan de linkerkant is erg donker. We lossen dat op door deze schaduw een warme roodbruine kleur te geven.

Dit is het uiteindelijke resultaat. De handen hebben iets meer nuance gekregen en rond de knokkels is de huid wat roder. Verder heb ik iets meer golf in het haar aangebracht. Voor degenen die hebben opgelet; de benen heb ik wat langer gemaakt ten opzichte van de eerste schets en steken voor de stoel uit. De verhouding vind ik nu beter en ook de donkere stoelrand is nu verdwenen. Dat komt de compositie ten goede. 

Dag 2: Dinsdag 26 september 2017

Vandaag is het model Rosa met prachtige blonde haren. Svetlana heeft de achtergrond aangepast aan de kleuren van haar blonde haar. De groene achtergrond is ook een mooie complementaire kleur van de roodbruine rok.

A;s eerste maken we weer kleine postzegelschetsjes om de compositie te bepalen. Daarvoor gebruiken we vier toonwaarden. De warme tint van de rok lijkt lichter omdat warme kleuren de eigenschap hebben naar je toe te komen. Knijp je ogen dicht en kijk door je oogharen naar de toonwaarde van de rok en vergelijk deze met andere toonwaarden. Ik heb drie schetsen gemaakt en uiteindelijk is de keus gevallen op de laatste schets, rechtsonder. Alles draait om het portret, het mooie haar en de witte blouse van Rosa. De rest leidt alleen maar af en laat ik weg.

Ik gebruik een groot vel stevig olieverfpapier en bewerk dit met ruwe omber. De verf wordt verdund met terpentijn en met een lap uitgesmeerd. Daarop schets ik in grote lijnen de tekening van Rosa met verdunde olieverf. Het gaat niet om details; wel moeten de verhoudingen kloppen. Als dat gebeurd is worden de toonwaarden aangebracht zoals in de schets is aangegeven. 

Morgen gaan we hier mee verder. 

Er wordt nu aandacht besteed aan de kleur. Svetlana heeft wel een heel bijzondere manier om haar kleurenpalet in te richten. Ze gebruikt slechts vier kleuren en die worden op de hoeken van het palet neergelegd. Linksonder ivoorzwart, rechtsonder titaan wit, linksboven gele oker en rechtsboven cadmium rood middel. Dit zijn de primaire kleuren. Blauw ontbreekt hier als primaire kleur maar de blauwe eigenschappen van ivoorzwart compenseren dit zoals we zullen merken.

Allereerst wordt het zwart en wit gemengd zodat er midden onder een grijstint ontstaat, precies tussen zwart en wit in. Daarna wordt ivoorzwart en gele oker gemengd. De blauwe tint in het ivoorzwart zorgt voor een prachtige kleur: groene aarde. Deze kleur ligt tussen zwart en geel in.

Daarna meng je gele oker met cadmium rood. Hiermee maak je een warme oranje tint welke midden boven op je palet komt te liggen. Tenslotte maak je een menging van rood en titaan wit. Er ontstaat een mooie roze kleur. We hebben nu vier primaire kleuren en drie secundaire kleuren, groen. oranje en roze. 

We maken nog twee secundaire kleuren. Om te beginnen mengen we wit met gele oker. Er ontstaat een soort Napels geel welke we tussen de gele oker en oranje op het palet leggen. Vervolgens doen we hetzelfde met zwart en cadmium rood. Gevolg is een diepbruine chocoladekleur. Deze leggen we tussen rood en oranje. We hebben nu vijf secundaire kleuren.

In de volgende stap nemen we van elke secundaire kleur twee hoopjes en leggen die ernaast. Van elke kleur wordt nu een warme en koele versie gemaakt. Voor de warme versie wordt gele oker toegevoegd, voor de koude versie wordt grijs toegevoegd. Het palet ziet er dan uiteindelijk zo uit. 

Dit is een bijzondere methode omdat de meeste schilders meer kleuren op hun palet gebruiken zoals ultramarijn of kobalt blauw, cadmium geel en Napels geel. Dit bescheiden palet echter zorgt voor een goede samenhang tussen de gebruikte kleuren. Er ontstaat een eenheid in het schilderij.

Voordat we met de kleur beginnen op het schilderij maken we een kleurschets op een klein paneeltje. Gelijkenis of juiste verhouding is niet relevant. Het gaat om het mengen van de juiste kleuren. 

Bij het bepalen van een kleur is de toonwaarde het belangrijkst. Als je door je oogharen kijkt zie je dat de stoel en de achtergrond een gelijke toonwaarde hebben. Er is nauwelijks verschil in toonwaarde tussen de stoel en het gordijn. Als je de zwartgrijze kleur van de bovenkant van de stoel naast de groene tint van de achtergrond legt en je kijkt door je oogharen mag je geen verschil in toonwaarde zien. Er is wel kleurverschil maar geen verschil in toonwaarde en dat is bepalend voor de te gebruiken kleur. 

Ruwe schets model

Svetlana begint met de donkerste tint en mengt zwart, groen en een beetje rood. Deze kleur wordt op de rand van het paneeltje gesmeerd om zo de kleur beter te kunnen vergelijken met de donkere delen van het model (Zie afbeelding boven). Bij de kleurschetsen ben je langer bezig met mengen dan met schilderen. Maak een zorgvuldige studie van de te gebruiken kleuren en besteedt er ruim tijd aan.

Het mengen van kleuren

We gaan na deze demonstratie zelf aan de slag. Eerst een kleine schets en daarna het mengen van de juiste kleuren. Heel goede oefening. Het is belangrijk om niet alle kleuren te maken maar om een gemiddelde te nemen. Het haar bijvoorbeeld bestaat uit verschillende tinten. Kies een gele middentoon; het toevoegen van donker en licht kan later en is van minder belang.

  

  

Workshop model in de ruimte Svetlana Tartakovska Groningen

Workshop “Model in de ruimte”. 

Docent: Svetlana Tartakovska

Dag 1  Maandag 25 september 2017

Om 10.00 uur melden in het atelier van Svetlana.  Eerste kennismaking met Svetlana, met 6 deelnemende dames en met model Bert. Al snel bleek dat Svetlana ook een workshop heeft gevolgd bij Jura Bedic op de Florence academy of art.

De les begon met het maken van kleine schetsjes van 5 x 5 cm om de compositie te bepalen. Daarbij maakt ze gebruik van de gulden snede of simpelweg de lijnen op 1/3^e  of 2/3^e  van het doek. Een model in het midden is niet spannend. Ze laat daarbij een aantal voorbeelden zien.

               

Bij het opzetten van de schets concentreer je je op vier toonwaarden en deze zet je in je tekening. Zo kun je zien of de compositie interessant en in evenwicht is. Onderstaand een voorbeeld van twee peren.

Als je een keuze hebt gemaakt voor een compositie start de volgende fase; de toonwaardeschets. 

Het doek of paneel waar het model op moet komen staan krijgt een onderschildering van ruwe of gebrande omber. Svetlana gebruikt hiervoor gebrande omber. We gebruiken in de workshop papier waarop je met olieverf kunt schilderen. Veeg het papier met een doel egaal. Zorg dat het papier tegen de zijkant van de ezel wordt geplakt zodat er niets zit tussen de tekening en het model.

   

                           

Verdun wat verf met terpentijn en schets het model op het papier. Dit gebeurt met de zijkant van een platte kwast. Gebruik hoofdlijnen en richtingen, nog geen details.

Vervolgens wordt de donkerste toonwaarde zorgvuldig aangebracht op de juiste plaatsen en met de juiste vorm.  Let hierbij niet teveel op details maar concentreer je op de vorm van de plekken met de donkerste toonwaarde. Schakel je hersens zoveel mogelijk uit. Teken wat je waarneemt en niet wat je denkt te zien.

 

Als de donkerste plaatsen zijn ingevuld kun je met een droge schone kwast de randen van de donkere plekken waar nodig verzachten. Zo kun je ook al beginnen met een vorm van modelleren.

Ga verder met de volgende wat lichtere grijstint. Zoek deze plaatsen op en arceer deze gebieden met iets meer verdunde verf.

Deze stappen herhaal je met de derde en vierde lichtere toonwaarden. Kijk door je oogharen naar het model. Je ziet dan veel minder details. Die moet je in deze fase ook nog niet schilderen.

Kijk ook of de achtergrond lichter is dan het witte jasje van het model. Geef dit ook met een grijstint aan. Het belangrijkste onderdeel van het model is het gezicht. Daar moet de aandacht van de kijker naar toe getrokken worden. Dit bereik je door de rest van het model donkerder te houden en niet te gedetailleerd te werken. Dit leidt de aandacht af.

Na een dag werken is dit het resultaat. Voor morgen alle feedback meenemen voor het volgende model Rosa.

Macchiaioli

Wie de kunstgeschiedenis bestudeert, wordt in de regel geleid langs de grote, vernieuwende stromingen die zich in de loop van de tijd manifesteerden. Kleinere en meer lokale "scholen" blijven daarbij vaak buiten beschouwing.

Gelukkig zijn er de musea die geduldig wachten totdat wij de tijd nemen om  kennis te maken en te genieten. Zo ook bij de Italiaanse school van de "Macchiaioli", die in de 19e eeuw brak met de academische traditie. Deze schildersgroep, die ontstond in Florence in het Caffè Michelangelo in de Via Cavour, streefde naar het vangen van licht, schaduw en kleur in het schilderij. Licht, kleur en schaduw zijn de belangrijkste componenten, waarmee het schilderij in abstracte vormen wordt opgebouwd. 

Arno bij Bellariva door Giovanni Fattori

Het bovenstaande schilderij van Giovanni Fattori, de belangrijkste schilder van deze stroming, laat duidelijk zien hoe dicht de opvattingen van de "Macchiaioli" staan bij die van de academie en ons enthousiasme was dan ook groot. De Italiaanse impressionisten werden ze wel genoemd, maar dat is onterecht volgens Joan Reifsnyder, de technische kunsthistorica van de academie, die bevlogen rondleidt in de Galleria d'Arte Moderna van het Palazzo Pitti: een schilderij van een Macchiaioli-schilder werd veel meer expliciet opgebouwd met licht- en schaduwvlakken.  

"Macchie", vlekken, dat zagen hun criticasters, die hen afdeden als te schetsmatig en onvolledig. Dat is een mening en dat mag! Veel van het werk van deze meesters, zoals Antonio Ciseri, was echter een combinatie van academisch werken en het vormgeven met licht en schaduw, zoals in het imposante "Ecce homo" hier beneden. Helaas is in dit plaatje nauwelijks te vangen hoe het licht het dramatische effect van de afbeelding tot grote hoogte brengt. 

De natuurlijkheid van het werk van de "Macchiaioli" staat in scherp contrast met de extravagantie van het Palazzo Pitti interieur en werkt zo ook nog eens verademend. Twee middagen hebben we doorgebracht in de Galleria om de geest van deze schildersclub te vangen en hun techniek te doorgronden: een groot genoegen en heel leerzaam. Zo heeft Florence onze kennis vergroot, onze inzichten verdiept en ons een blijvende inspiratiebron geboden. Arrivederci Firenze!

Afsluiting

De vier weken landschap schilderen zitten er op en zijn omgevlogen. De laatste week hebben we door een internetstoring niets aan het blog kunnen toevertrouwen. We zijn inmiddels weer heelhuids terug in Limburg voor diegenen die zich ongerust maken.
Na mijn laatste bericht over het slechte weer en de onverwachte portretsessie zijn we weer naar de oevers van de Arno gegaan, dit keer voor de zekerheid onder een brug. Ik heb altijd al vermoed dat ik  nog eens onder een brug zou eindigen. 's Nachts slapen daar mensen. Er ligt veel afval en zelfs hier en daar een spuit. De schrijnende onderkant van de samenleving.
Florence is overigens een schone stad. Elke ochtend vroeg en 's avonds na de markten trekt er een brigade schoonmakers door de stad om alles schoon te spuiten en te vegen.

Ik heb dit keer gekozen voor een plek laag boven het water met uitzicht op een brug over het water, de Ponte alla Carraia. Door het lage standpunt kon ik onder deze brug doorkijken en zodoende had ik ook zicht op twee andere bruggen, de Ponte Santa Trinita en de bekende Ponte Vecchio. Aan de overkant van het water vormt de huizenrij een prachtige perspectieflijn wat extra diepte geeft aan het tafereel en aan de rechterkant is de begroeiing zichtbaar op de oever. Perspectieflijnen zijn belangrijk in een landschap en de kijker wordt uitgenodigd om deze lijnen te volgen en benieuwd te zijn naar wat zich achter de horizon bevindt. In dit geval moet je dan geen watervrees hebben.
Het weer was wisselvallig en daar moet je als je buiten schildert rekening mee houden. Bij aanvang van de schilderssessie scheen de zon volop en stond voor ons. Je ziet dan ook dat er grote contrasten in het landschap ontstaan. Je moet meteen een keuze maken en bij de eerste schets de toonwaardes en schaduwen aangeven. Later die ochtend begon de lucht te betrekken en ziet alles er heel anders uit. Dan is het zaak om je vast te houden aan de eerste opzet. Hieronder het resultaat.

Ponte alla Carraia

Later die week hebben we een zonsondergang geschilderd. Rond een uur of 8 verzamelen aan de overkant van bovenstaand water, over de brug linksaf. Gezicht naar het westen en vastleggen wat je ziet. Daniela heeft in die tijd 7 schetsen geschilderd van telkens weer veranderende luchten. Ik heb er in dat uur slechts een gemaakt waarvan onderstaand de afbeelding.

Deze laatste opmerking is van groter belang dan de oppervlakkige lezer zou denken. Velen, mijzelf incluis, willen, als ze gaan schilderen, iets maken wat direct aan de muur kan worden gehangen. Dit idee moet worden losgelaten. Het zorgt ervoor dat je een zekere losheid krijgt bij het schilderen. Van de tien schildersschetsen die Daniela maakt zijn er slechts vier of vijf de moeite waard om uit te werken.
Een andere opmerking die mij beklijft is de volgende. "Schilder datgene wat je ziet, niet wat je zou willen zien".
Vertaal een landschap in abstracte vormen en ga nog niet op de details in. Zie een boom als een donkere abstracte vorm niet als een boom. Zie een weg niet als een weg maar als een vlak met lichte abstracte vormen en donkere abstracte vormen in de schaduw. Met andere woorden kijk, kijk en kijk. Schakel je hersens zoveel mogelijk uit. Velen doen dit al dagelijks dus zo moeilijk kan dit niet zijn. Net als bij het schilderen van een portret vullen onze hersenen in wat we zien en vergeten we te kijken hoe het oog nu echt in elkaar zit. Zo is het ook met het landschap.